फणीन्द्र फुयाल ज्वाला
सञ्चार भन्नेबित्तिकै एक व्यक्ति वा समूहसम्म बोली, शब्द, संकेत, चिह्न, लिपि, अंक, इशारा वा अन्य कुनै प्रकारले विचार, धारणा एवम् जानकारी आदानप्रदान गरिने प्रक्रिया भन्ने बुझिन्छ । प्रस्टरुपमा भन्नुपर्दा सामाजिक परिवर्तन सञ्चारकै कारण सम्भव हुन्छ भन्ने बुझिन्छ । पुरातन युगबाट आधुनिक सूचनाको युगम्मको सामाजिक परिवर्तनको मुख्य कारण भनेकै सञ्चार हो । निरन्तररुपमा सञ्चार प्रक्रियाको विकास भएको कारणले नै आजको अवस्थामा मानवसमाज यो अवस्थासम्म आइपुगेको हो । सामाजिक परिवर्तन तथ्य, विचार, धारणा र सूचनाको विनिमयविना असम्भव हुन्छ ।
सञ्चारलाई विभिन्न दृष्टिबाट हेरिएको छ । यी सबै दृष्टिकोण कुनै न कुनै रुपमा सामाजिक परिवर्तनसँग सम्बन्धित छन् । सूचना साझेदारी वा सन्देश आदानप्रदान प्रक्रिया, मानव क्रियाकलाप, ज्ञानको एक विधा, एक पेसा, एक उद्योग आदि दृष्टिकोणहरु हुन् । सञ्चार एउटा प्रक्रिया हो । यो प्रक्रिया पूर्णतया सामाजिक परिवर्तनसँग सम्बन्धित छ, जसका आफ्नै पूर्वसर्तहरु विद्यमान् छन् । साझा सञ्चार वातावरण, प्रेषक र प्रापकबीच सहकार्य, माध्यमको चयन, सन्देश वा सूचनाको उपयुक्त संकेत वा अभिव्यञ्जन र प्रतिसंकेतन वा बोध, अपेक्षित प्रतिक्रियाको प्राप्ति यी आदि कारणले नै सामाजिक परिवर्तन हुनपुग्छ ।
एकठाउँको खबर अर्को ठाउँमा पु¥याउन तथा जनसमुदायलाई कुनै सूचना दिनका लागि प्राचीन कालमा कुनै व्यक्ति विशेषलाई जिम्मा दिइने कटुवाल प्रथा रहेको थियो । साथै मानिसहरुको ध्यानाकर्षण गर्नका लागि ढोल, दमाहा, नगरा, झ्याली बजाउने प्रचलन रहेको थियो । परेवा तथा घोडालाई तालिम दिई एकठाउँको खबर अर्को ठाउँमा पु¥याउने कार्यमा तिनीहरुको प्रयोगसमेत गरिन्थ्यो । हाम्रो देशमा पृथ्वीनारायण शाहले नेपालको एकीकरणको बेलामा गन्धर्व (गाइने) हरुको माध्यमबाट राष्ट्रिय एकताको सन्देश प्रभावकारी तवरले प्रवाह गरेका थिए । लोक सञ्चार माध्यमअन्तर्गत अझै पनि सत्यनारायणको पूजा, तीज आदि पर्वहरुमा गीत तथा श्लोकमार्फत सन्देश प्रवाह गरिँदै आएको छ ।
सूचना लेखी सार्वजनिक स्थलमा टाँसेर पनि जनसमुदायलाई सूचित गर्ने प्रयास गरिन्थ्यो । यसै गरी मठमन्दिरहरुमा काष्ठकलाको प्रयोग गरी, ढुंगामा शिलालेख लेखी सन्देश दिने हाम्रो पुरानै सञ्चार शैली हो । यी सबै सञ्चारका परम्परागत वा पुराना तरिकाहरु हुन् । आधुनिक मानवसमाजमा नयाँ–नयाँ प्रविधिसँगै सञ्चारका साधनहरु पनि विकसित हुँदै गए ।
आज हामीसँग सञ्चारका लागि पत्रपत्रिका, रेडियो, टेलिभिजन, अनलाइन, सामाजिक सञ्जालजस्ता साधन रहेका छन् । भूउपग्रह, उपग्रह, कम्प्युटर, अप्टिकल फाइबर आदिले गर्दा सञ्चार सुविधा पहिलेभन्दा अझ बढी छिटोछरितो र सहजसमेत बनेको छ । वास्तवमा मानिसले समय र दूरीको अवरोधलाई प्रविधिको उपयोगबाट जित्ने प्रयास गरिरहेको छ । विश्वभरका घटना विवरण तत्काल घरमै बसी–बसी हेर्न र सुन्न सकिएको छ ।
यति बेला संविधानको प्रस्तावनामा नै उल्लेख भएको पूर्ण प्रेस स्वतन्त्रता कायम गर्नका लागि र खोसिन लागेको सूचनाको हक जोगाउनका लागि आमनेपाली पत्रकारहरु आन्दोलित छन् ।
यसरी आपसी सम्पर्क व्यापक मात्रामा हुन सकेकाले विश्वबन्धुत्व भावनामा समेत वृद्धि भई विश्वग्राम (ग्लोबल भिलेज) को अवधारणालाई बल पुगेको छ र सार्थकता पनि भएको छ । सञ्चार क्षेत्रमा भएका नयाँ–नयाँ परिवर्तनले हरेक देशको संस्कृतिमाथि प्रभाव पारिरहेको छ । सञ्चारका साधनको उपलब्धताले मानिसको दिनचर्या नै बदलिएको छ । आजभन्दा केही वर्षअघि र अहिलेको मात्रा तुलना गर्ने हो भने पनि यो परिवर्तन स्पष्टसँग देखिन्छ । सञ्चारमाध्यमको व्यावसायिक पक्षले पनि आधुनिक मानवसमाजमा ठूलो महत्व पाएको छ । सञ्चारकै कारण असीमित रोजगार प्राप्त भएको छ । वर्तमान युगमा सूचना नै वास्तविक सम्पत्ति हो । सञ्चारलाई जीवनपद्धति नबनाई सुखै छैन ।
पत्रकारिता र आमसञ्चारमाध्यमको विकासक्रमसँगै विकास पत्रकारिताको पनि शुरुआत भयो । यालन चक्लीलाई विकास पत्रकारितको पिता मानिन्छ । उनले विकास पत्रकारितासम्बन्धी आफ्नो धारणा यसरी व्यक्त गरेका छन्, ‘विकासबारे आमसञ्चारका माध्यमहरुले लेख्ने प्रक्रिया प्रारम्भिक चरणमा छ । पत्रपत्रिका, रेडियो, टेलिभिजनमा विकासका गतिविधिले राजनीति, अपराध र यौनपछिको चौथो स्थान पाएको छ ।’ चक्लीको यो भनाइ नेपालका अधिकांश मिडियामा लागू हुन्छ । विकास सञ्चार नेपाली मिडियाको सबैभन्दा अन्तिम विकल्प भएको छ । ‘विकासका लागि सञ्चार’ भन्ने मूल नाराका साथ स्थापना भएको नेपाल टेलिभिजनले पनि जो सरकारमा जान्छ उसैको गुणगान गाउन छोडेको छैन ।
नेपालमा विकास सञ्चार शुरु भएको ठीक मिति यही हो भन्न त गाह्रो छ तर पनि वि.सं. २०४८ मा राष्ट्रिय सञ्चार योजना लागू भएपछि विकासको लागि सञ्चार भन्ने नारा घन्कियो । आमसञ्चारका माध्यमद्वारा सरकारका विकास गतिविधिको प्रचारप्रसार गर्ने उक्त सञ्चार योजनाको उद्देश्य रहेको थियो । भारतदत्त कोइरालाले गोरखापत्रमा आफू सम्पादक रहँदा विकास सञ्चारको अभ्यास गराएका थिए । गोरखापत्रको ‘गाउँघर’ स्तम्भ त्यति बेला निकै लोकप्रिय र चर्चित बनेको थियो । जसका लागि पत्रकार किशोर नेपाल राजधानीनजिकैको धादिङ जिल्लाका गाउँ–गाउँ घुमेर विकाससम्वन्धी समाचार खोजी गर्थे ।
नेपालमा सञ्चार कसका लागि भन्ने प्रश्न निकै उठ्ने गरेको छ । विकास प्रक्रियामा सञ्चार र सञ्चारकर्मीको भूमिका कस्तो हुने भन्ने स्पष्ट व्यवस्था छैन । प्रायः नेपालका सञ्चारमाध्यमहरु सुगम क्षेत्रका शहरी, बुद्धिजीवीहरु, शिक्षित एवम् धनिमानीहरुको पहुँचभित्र छ । अधिकांश विद्युतीय माध्यम शहर केन्द्रित छन् । काठमाडौंबाट प्रकाशन र प्रसारण हुने अधिकांश मिडियाको पहुँच गाउँसम्म छैन । स्थानीय मिडियाले स्थानीयका आवाज बोलिरहेका त छन् तर तिनीहरु पनि न्यून गुणस्तर तथा सामग्रीमा काठमाडौं केन्द्रित नै छन् । पत्रपत्रिका, रेडियो टिभी र अनलाइन ग्रामीण क्षेत्रको झलक दिने सामग्री अत्यन्त न्यून मात्रमा पाइन्छ ।
सामुदायिक भावनाबाट खुलेका अधिकांश नेपाली एफएम प्रसारणहरु व्यावसायिकजस्ता देखिन्छन् । तैपनि ग्रामीण सञ्चारलाई थेग्ने कामचाहिँ यिनै स्थानीय मिडियाले गर्दै आएका छन् ।
तर यति बेला संविधानको प्रस्तावनामा नै उल्लेख भएको पूर्ण प्रेस स्वतन्त्रता कायम गर्नका लागि र खोसिन लागेको सूचनाको हक जोगाउनका लागि आमनेपाली पत्रकारहरु आन्दोलित छन् ।
नेपाल पत्रकार महासंघलगायत देश–विदेशमा रहेका पत्रकारका विभिन्न संघ, संस्था, संगठन र पत्रकारहरु फौजदारी संहिताको स्वतन्त्र प्रेस विरोधी दफाहरु खारेज गर्नका लागि सरकारलाई ज्ञापनपत्र बुझाउँदै संघर्षका कार्यक्रम घोषणा गरी अघि बढिरहेका छन् । यद्यपि सरकारले संहितामा उल्लेख गरिएका बुँदा सच्याउन र पूर्ण प्रेस स्वतन्त्रता कार्यान्वयन गर्नका लागि पत्रकार देवप्रकाश त्रिपाठीको संयोजकत्वमा एक समिति गठन गरेको छ । उक्त समितिले गर्ने कार्य भने हेर्न बाँकी छ ।