सिञ्जा, हिमा गाउँपालिका–७ की अम्बिका अधिकारी तरकारी किसान हुन् । तरकारी खेतीबाट मनग्ये आम्दानी गरिरहेका उहाँलाई मौसम वा बेमौसम कुनै बेला फुर्सद हुँदैन ।
दशकअघिसम्म श्रीमान्को कमाइमा निर्भर रहने उनी अहिले आफूले कमाएर श्रीमान्लाई खर्च दिनुहुन्छ । “पहिले चुलो–चौकोमै सीमित थियौँ, अहिले आयआर्जनका क्रियाकलापमा संलग्न छौँ, परिवारको समृद्धिका लागि व्यावसायिक रुपमा अघि बढेका छौँ”, उहाँले भन्नुभयो ।
बिहान उठ्नेबित्तिकै नजिकैको जुगाड बजारमा ताजा तरकारी बेच्न जाने र बेलुका भोलिपल्ट बजार लाने तरकारी तयार गर्नु उहाँको दैनिकी हो । हिउँदका छ महीना बर्खामा सुकाएर राखेको जङ्गली साग प्रयोग गथ्र्यौँ”, उहाँले भन्नुभयो, “अहिले बाह्रै महीना हरियो तरकारी खान्छौँ ।”
सोही गाउँपालिकाकी मुगा शाही हरियो तरकारी बेचेर बालबालिकाको किताब, कापी र लुगाफाटो किन्ने गरेको सुनाउनुहुन्छ । उहाँका अनुसार बेमौसमी तरकारी खेतीले महिलामा समृद्धि ल्याएको छ । घरायसी खर्चको लागि पुरुषसँग हात फैलाउनुपरेको छैन । बरु उल्टै खर्च दिने गरेको उहाँले बताउनुभयो । बेमौसमी तरकारी खेतीले वित्तीय क्षेत्रमा महिलालाई सशक्त बनाउँदै लगेको उहाँको बुझाइ छ ।
तातोपानी गाउँपालिकाका महिला सामाजिक कुसंस्कार विरुद्धको अभियानमा लागेकि छिन् । समाजमा व्याप्त छाउपडी, बालविवाह, बहुविवाह, जारजस्ता कुप्रथाको सिकार महिला हुने गरेको भन्दै विभेदरहित समाज निर्माण अभियानमा लागेको उहाँहरु बताउनुहुन्छ । तातोपानी गाउँपालिका उपाध्यक्ष गङ्गादेवी उपाध्यायले भन्नुभयो, “समाजमा महिला–पुरुषबीच हुने विभेदको अन्त्य गर्दै अन्धविश्वास र कुसंस्कार सधैँका लागि पन्छाउन चाहन्छौँ । यो अभियानमा निरन्तर डटिराखेका छौँ । यहाँको अन्धविश्वासी समाज बदल्न अभियान नै चलाएका छौँ ।”
उपाध्यायका अनुसार २०७५ भदौ १ देखि कार्यान्वयनमा आएको मुलुकी संहिताका विषयमा गाउँका महिलालाई प्रशिक्षित गर्ने काम अहिले चलिरहेको छ । पातारासी गाउँपालिका–७ की पम्फा बुढा आलु बेचेर वार्षिक रु डेढ लाख कमाउने गरेको छ । उहाँको बारीमा ७० क्विन्टल आलु फल्छ । डेजिरे जातको आलुखेती गरेकी बुढालाई अहिले परिवारको खर्च चलाउन निकै सहज छ । “तीन रोपनी जग्गामा आलुखेती गरेको छु, सदरमुकाम लगेर बेच्छु”, उहाँले भन्नुभयो, “किलोको रु २० देखि २५ सम्ममा बेच्ने गरेको छु ।”
आलु उत्पादन र बिक्रीमै उहाँको अधिकांश समय बित्छ । दुई छोरा र दुई छोरीकी आमा पम्फा छोराछोरीलाई निजी स्कूलमा पढाउन सक्ने हिम्मत बढेको सुनाउनुहुन्छ । यहाँका किसानले बारीमा उत्पादित आलुबाट घरमै चिप्स बनाएर पनि बेच्छन् । यही गाउँको आलुले खलङ्गा बजारको माग धानेको छ । “अहिले गाउँमा आलुले समृद्धि ल्याउँदैछ”, स्थानीय भदुरी बुढाले भन्नुभयो, आलुखेतीबाट नुन, तेल खर्च व्यवस्थापनमा रहेको कठिनाइ हटेको छ । छोराछोरी सुर्खेत, नेपालगञ्ज र काठमाडौँका निजी स्कूलमा पढ्छन् ।” पुरुषप्रधान समाजमा महिला अग्रसर भएसँगै परिवर्तनको आभाष हुन थालेको छ ।
यहाँका महिला कृषि उत्पादनमा मात्र सीमित छैनन् । सामाजिक कुरीतिविरुद्ध पनि अग्रसर छन् । तिला–४ रावतवाडाकी पुनम पाण्डे छुइ भएको बेला पनि खाना पकाउने महिला हुन् । तीन दिनसम्म घरभित्र पस्न पनि मिल्दैन भन्ने परम्परागत मान्यतालाई चुनौती दिँदै उहाँले छुइ भएको बेला खाना पकाएर परिवारलाई ख्वाउनुभयो । उहाँले पकाएको खाना परिवारले खाए । तैपनि देउता रिसाएनन् । उहाँले भन्नुभयो, “वनको बाघले खाओस् या नखाओस् मनको बाघलाई ठूलो मानेर विभेदको पहाडले थिचिएर बसेछौँ ।”
रावतवाडाकै मेनका योगी छुइ भएको बेला गोठ छाडेर घरमा आउने पहिलो महिला हुन् । छुइ भएको बेला एक्कासी घरमा पस्दा गाउँले, छरछिमेक चकित भए । छुइ भएको बेला घरमा बस्दा देउता लागेर वंश नास हुने र जीवनभर कुभलो हुने भन्दै छिमेकीले कुरा काटिरहे । उहाँले भन्नुभयो, “हाम्रो समाज पुरुषप्रधान भएकाले महिलाले राम्रो काम गरेको पटक्कै राम्रो मानिँदैन ।” अहिले उहाँ छुइ हुँदा खाना पकाउनेदेखि घरका सबै क्रियाकलापमा सहभागी हुँदै आएको बताउनुहुन्छ । अहिले जिल्लाभर छाउपडीमुक्त अभियान महिला अग्रसरतामा अघि बढिरहेका छन् ।
चन्दननाथ–१४ की पार्वती खनाल स्याउखेतीमा लागेको धेरै भइसक्यो । उहाँको आधाजसो समय स्याउबारीमै बित्छ । स्याउ गोडमेल र स्याहारसम्भार उहाँको दैनिकी हो । पछिल्लो समय स्याउ किन्न गाउँमै व्यापारी पुग्न थालेपछि खेतीमा आकर्षण बढेको उहाँ बताउनुहुन्छ । यसैगरी, कुडारी–३ की कालिका शाही स्याउखेतीले जीविकोपार्जनमा सहयोग पुग्नुका साथै राम्रो आम्दानी दिइरहेको बताउनुहुन्छ । अहिले स्याउको काँटछाँट र व्यवस्थापन महिला आफैँ गर्छन् । यसमा पुरुषको भूमिका छैन । “कुनै समय महिला पुरुषको दासजस्तै थिए”, उहाँले भन्नुभयो, “अहिले जतासुकैबाट महिलाको जीवनस्तर बदलिसकेको छ ।”
जुम्लामा तीन हजार ४५० हेक्टर जमीनमा स्याउखेती हुुने गरेकामा ९०० हेक्टरको स्याउले फल दिन्छ । स्याउ संरक्षणमा अधिकांश महिला नै सहभागी छन् ।
कर्णाली राजमार्ग नियमित सञ्चालन भएयता यहाँका महिला सबै क्रियाकलापमा सक्रिय हुन थालेका हुन् । अहिले जिल्लाका सबै बस्तीमा सडक पुगिसकेको छ । नपुगेकोमा पु¥याउन स्थानीय सरकार लागिपरेको छ । महिला सशक्तीकरणदेखि अधिकारको लडाइँमा प्रत्यक्ष सहभागी भएर बहस गर्न सक्ने भएका छन् यहाँका महिलाहरु ।
उद्यमी बन्न थाले महिला
हाते बुनाई तालीम लिएका महिलाहरु उद्यमी बन्न थालेका छन् । कर्णाली प्राविधिक शिक्षालय जुम्लाबाट ऊनको हाते बुनाई तालीम लिएर उनीहरु उद्यमी बन्न थालेका हुन् ।
तालीममा सहभागी २० महिला अस्पताल रोड नजिकै टोपी, मोजा, गलबन्दी र स्वीटर बुन्ने काममा व्यस्त देखिन्छन् । बिहान १० देखि साँझ ४ बजेसम्म उनीहरु टोपी, मोजा, गलबन्दी र स्वीटर बुन्ने गर्छिन । जनजाति समुदायका १० र अन्य समुदायका १० गरी २० महिलाले सो काममा व्यस्त रहने गर्छन् ।
चैत ५ गतेदेखि शुरु भएका तालीम जेठ १० गते सकिने छ । तालीममा सहभागी सबै महिलाले व्यावसायिक बन्ने योजना बनाएका छन् । उद्यमी बन्नका लागि सोच र चिन्ता भएका ती महिलालाई निमा पुटिङ लामा र सरस्वती भारतीले सहजीकरण गरी रहनुभएको छ । तालीम अवधिमा महिलाले बुनेका मोजा, टोपी, गलबन्दी र स्वीटरले घरका भित्ता रङ्गिएका छन् । तयारी सामान निर्माणका लागि कर्णाली प्राविधिक शिक्षालय जुम्लाले सुइ र धागो उपलब्ध गराएको छ ।
महिलालाई आत्मनिर्भर बनाउन सीप सिकाइएको शिक्षालयले जनाएको छ । महिला र पुरुषले लगाउन मिल्ने स्वीटर, मोजा, गलबन्दी र टोपी जुम्लाको उत्पादन हो भनेर चिनाउने कर्णाली प्राविधिक शिक्षालयको लक्ष्य छ । ऊनको हाते बुनाई तालीमले आत्मनिर्भर हुनुका साथै आम्दानी लिन सक्ने सीप पाएको तालीममा सहभागी पेमा याङजोम लामाले बताउनुभयो । तालीमले महिलालाई व्यावसायिक बनाउने उहाँको भनाइ छ । महिलाका लागि तालीम उपलब्धिमूलक भएको बताउँदै अझ भविष्यमा व्यावसायिक उद्यमी बन्ने सोच रहेको लामाले सुनाउनुभयो ।
प्रशिक्षक निमा पुटिङ लामा र सरस्वती भारतीले स्वीटर, मोजा, गलबन्दी र टोपी बुन्ने सीप सिकाउनुभएको छ । दुवै जना प्रशिक्षकले साविकको महिला तथा बालबालिका कार्यालयबाट तीन महीने उद्यमशीलतासम्बन्धी तालीम लिएका हुन् । आफूले सिकेको सीपीने उद्यमशीलतासम्बन्धी तालीम लिएका हुन् ।
रासस