राजेश बोगटी
रगतको समूह पत्ता लगाएर नोवेल पुरस्कार प्राप्त गर्नु भएका डा. कार्ल ल्यान्डस्टिनरको जन्मदिनको उपलक्ष्यमा सन् २००४ देखि हरेक बर्ष अंग्रेजी महिनाको जुन १४मा विश्व रक्तदाता दिवस मनाइने गरिन्छ । दिवसका अवसरमा रक्तदातालाई सम्मान र अन्य विविध कार्यक्रम गर्ने गरिन्छ । नेपालमा पनि रक्तदान अभियानसँग सरोकार राख्ने विभिन्न निकायले दिवसमा विविध कार्यक्रम आयोजना गर्दै आएका छन् । रक्तदान गर्ने संस्थाको छाता संगठनको रुपमा रहेको ‘ब्लड डोनर्स एशोसियसन नेपाल (ब्लोदान)’ ले हरेक बर्ष यसै दिन रक्तदाताहरुलाई ‘डोनर पीन’ बाट सम्मान गर्दै आएको छ ।
१ सय पटक रक्तदान गर्ने दातालाई डायमण्ड पीन, महिला २५ पटक, नेगेटिभ समूह (महिला पुरुष दुवै) २५ पटक र पोजेटिभ रक्त समूहका पुरुष रक्तदाताले ५० पटक रक्तदान गरेपश्चात गोल्डन पीनबाट सम्मानित गरिन्छ । त्यसैगरी महिला १० पटक, नेगेटिभ समूह (महिला पुरुष दुवै) १० पटक र पोजेटिभ रक्त समूहको पुरुष रक्तदाताले २५ पटक रक्तदान गरेबापत सिल्भर पीनले सम्मान गर्ने गरिन्छ । यससँगै रक्तदान गर्ने संघसंस्थाहरुलाई भने विभिन्न विधामा रनिङ्ग शिल्ड प्रदान गरि सम्मान गर्दै आइरहेको छ । यस्तै सम्मानका कारण आम सर्वसाधारण र अन्य संघ÷संस्थालाई रक्तदानको नियमित अभियानमा जुट्न उत्प्रेरित गरेको छ ।
नेपालको रक्तदानको इतिहासलाई हेर्ने हो भने समाजसेवी दयावीर कंसकारले पहिलो पटक वि.सं. २००० सालमा रक्तदान गर्नु भएको स्मरण गरिन्छ । त्यसैगरी नेपालमा पहिलोपटक वि.सं. २०२३ श्रावण १२ गते नेपाल रेडक्रस सोसाइटीले रक्त सञ्चार सेवाको स्थापना गरेपछि रक्त संचार सेवा प्रारम्भ भएको थियो । प्रारम्भमा काठमाडौंमा मात्र सञ्चालित उक्त रक्त सेवाले एक वर्षको अवधिमा जम्मा १ सय ५७ यूनिट मात्र रगत संकलन गरेको थियो । अहिले नेपाल रक्तसञ्चारको सेवा ७३ जिल्लामा विस्तार भएको छ । जसमा केन्द्रिय रक्त संचार सेवा लगायत ५ क्षेत्रीय रक्त संचार केन्द्र, २२ जिल्ला रक्त संचार केन्द्र, ४२ आकस्मिक रक्त संचार केन्द्र र ३६ अस्पताल इकाइ सञ्चालनमा छन् ।
नेपाल रेडक्रस सोसाइटीले आ.ब. २०७३÷०७४ मा २ लाख ३६ हजार ७ सय ९९ युनिट रगत संकलन गरीे रगतको विभिन्न कम्पोनेन्टहरु समेत गरि ३ लाख ३७ हजार ३ सय २१ युनिट रगत वितरण गरेको छ । केन्द्रीय रक्त संचार सेवाको तथ्याकं अनुसार सबैभन्दा बढि रगत संकलन र खपत हुने काठमाडौंमा केन्द्रीय रक्त संचार सेवाले २०५५÷५६ मा ९५ प्रतिशत सम्म स्वयसेवीबाट रगत संकलन गर्न सफल भएको थियो । यद्यपी २०६७÷०६८ मा आइपुग्दा स्वयसेवी रक्तदाताबाट ८९ प्रतिशत रगत स्वयसेवी रक्तदाताहरुबाट रगत संकलन भएको देखिन्छ । काठमाडांैं उपत्यकामा आ.ब. २०७३÷०७४ मा ६५,४६० युनिट रगत संकलन भएकोमा २१ प्रतिशत रगत शोधभर्नाबाट संकलन भएको छ । यहा सोचनीय प्रश्न के छ भने नेपालमा रगत किनबेचमा प्रतिवन्ध लाग्नु अघि वि.सं.२०३८ सम्ममा मजदुर भरिया लगायतले पैसा लिएर आफ्नो शरिरको रगत दिने गरेका थिए । सो परिस्थितिलाई चिर्दै अहिले ९५ प्रतिशत सम्म स्वंयसेवीबाट रक्तदान हुदै आएको छ ।
रक्तदानको विकसित अवस्था प्रतिकुल बन्दै रक्तदानमा शोधभर्नाको प्रतिशत हरेक बर्ष बढ्दै जाने हो भने शोधभर्नाको नाममा रगतको पुनः पुरानै किसिमले किनबेचको अवस्थामा नफर्किएला भन्न सकिन्न । अझ थप विचरणीय के छ भने उल्लिखित तथ्यांकले केबल काठमामाडौं उपत्यकाको मात्र प्रतिनिधित्व गर्दछ । जबकी मोफसलका केहि सुगम जिल्लालाई छाडेर हेर्दा प्रायः सबै जिल्लाहरुमा अत्यधिक मात्रामा शोधभर्नाबाट रगतको माग पूर्ति हुदै आएको छ । यसले के संकेत गर्छ भने स्वयसेवी रक्तदान अभियानमा शोधभर्नाको बृद्धि चुनौतीपुर्ण रुपमा अघि आएको छ भने नेपालको स्वयसेवी रक्तदानको अभियान अझैपनि खतरा क्षेत्रबाट गुज्रिरहेको छ ।
नेपालको राष्ट्रिय रक्त कार्यक्रम सरकार, रक्तसञ्चार केन्द्र र रक्तदाताहरुबीचको त्रिकोणात्मक सम्बन्ध र सहकार्यमा अगाडि बढेको छ । तर एकातर्फ रक्तदातासंग सम्बन्धीत उत्प्रेरणात्मक गतिविधी र रक्तदान गर्ने संस्थालाई रक्तदान कार्यक्रम आयोजनामा हुनुपर्ने सहयोगमा भने कसैको चासो र चिन्ता नदेखिनु दुर्भाग्पुर्ण रहेको छ ।
अर्कोतर्फ सम्बन्धीत निकायहरुले संकलित रगतको सहि ब्यवस्थापन नगर्दा समेत राष्ट्रिय रक्त कार्यक्रमलाई उधोदिशा तर्फ लग्न सहयोग पु¥याइरहेको छ । यद्यपी गत बर्ष काठमाडौं उपत्यकामा १ हजार १ सय २५ र देशभर ३ हजार ७ सय ५३ वटा विभिन्न संघसंस्थाले रक्तदान कार्यक्रम आयोजना गरेको तथ्यांक छ ।
तथ्यांकले यस्तो देखाइरहदा रक्तदान गर्ने संस्थाहरुको तथा रक्तदाताहरुको निःस्वार्थ योगदान अतिनै प्रशसनिय र सम्मानजनक रहेको छ । त्यसैगरि सरकारको उपस्थिति अपेक्षित भन्दा न्युन हुनुले पनि राष्ट्रिय रक्त कार्यक्रमको विकासलाई प्रतिकुल असर परिरहेको छ भन्दा अन्यथा नहोला ।
हाल अस्पतालको संख्यामा भएको बृद्धि र प्रविधिमा भएको विकाससँगै सरकारले राष्ट्रिय रक्त कार्यक्रम सम्बन्धी ठोस निति बनाई तथा सोको सहि कार्यान्वयनमा आफुलाई शसक्त रुपमा उभ्याउनु ढिलो भइसकेको छ ।
सरकारले रगतको व्यवस्थापनमा संलग्न निकायमाथि आवश्यकता बमोजिम हस्तक्षेपकारी र नियमनकारी भूमिकामा समेत प्रस्तुत हुनु अपरिहार्य भएको छ । सरकारले वि.स. २०५० सालमा राष्ट्रिय रक्त सञ्चार निति तथा सोको संसोधन २०६३ लागु गरि कार्यान्वयन गरकोमा हाल राष्ट्रिय रक्त सञ्चार निति २०७१ कार्यान्वयनमा छ । सोही नितिले निदिृष्ट गरेबमोजिम राष्ट्रिय निर्देशक समिति, राष्ट्रिय प्राविधिक सल्लाहकार समिति, रक्त सञ्चार व्यूरो निकायहरु गठन भई कार्य गरिरहेको छ । तर उक्त निकायहरुबाट अपेक्षित रुपमा काम भने हुन सकिरहेको छैन ।
परिणाम स्वरुप एकातिर रगतका आवश्यक विरामीले सरल ढंगबाट रगत प्राप्त गर्न नसकिरहेको अवस्था रहेको छ भने अर्कोतिर रक्तदाताहरुमा रक्तदानको भावनामा उत्प्रेरणाको कमी देखिन थालेको छ । त्यसैगरीे रगतको ब्यवस्थापनको जिम्मा लिएका निकायहरुले पनि सहि ढंगले जिम्मेवरी पुरा गरेको जस्तो देखिदैन । फलतः हरेक बर्ष रक्तदानमा शोधभर्नाको प्रतिशत बढ्दो अवस्थामा रहेको छ, जुन रक्तदानसंग सरोकार पक्षहरुको लागि चिन्ताको बिषय बनेको छ ।
यसको बावजुद पछिल्लो समयमा राष्ट्रिय रक्त कार्यक्रममा सरकारको चासो केहि बढेको देखिनु र रक्त सञ्चार सम्बन्धी छुट्टै कानून ल्याउने कार्यमा अग्रसरता देखिनु प्रशंसनिय नै रहेको छ । विश्व स्वास्थ्य संगठनले सन् २०२० सम्ममा विश्वमै सम्पुर्ण रगत स्वेच्छिक अवैतनिक रक्तदान मार्फत संकलन गरि आपुर्ति सुनिश्चित गर्ने लक्ष्य लिएको छ । सोहि अनुरुप नेपालले पनि शत् प्रतिशन विना शोधभर्ना सुरक्षित रगत संकलन र आपुर्तिको लागि राष्ट्रिय रक्त कार्यक्रमका विभिन्न पक्षहरुबीच हातेमालो गरी अगाडी बढ्नुपर्ने अपरिहार्य रहेको छ ।
(लेखक ब्लोदानका केन्द्रिय सदस्य हुनुहुन्छ)